Isupuna Aminanaka. Fábulas de Esopo 1 – 10

1 Chhiqa khuchhuqata pakawi qachu qamaqiwimpi El águila de ala cortada y la zorra.
2 Pakäwi qachu qamaqiwimpi El águila y la zorra.
3 Pakäwi mich’iwimpi El águila y la flecha.
4 Pakäwi pä urqu wallpawinakampi El águila y los gallos.
5 Qamaqiwinaka phuqhsuta jach’a jawira lakana Las zorras a orillas del río Meandro.
6 Qachu qamakiwina phatanqa phuqantatawiparu La zorra a la que se le llenó su vientre.
7 Qachu qamaqiwi ch’apiwimpi. La zorra y el espino
8 Qachu qamaqïwi katariwimpi La zorra y la serpiente.
9 Qachu qamaqiwi anuwimpi La zorra y el perro.
10 Qachu qamaqïwi qawra chiwuwimpi p’uchu manqhana. La zorra y el chivo en el pozo.
     
     
1

Chhiqa khuchhuqata pakawi qachu qamaqiwimpi

El águila de ala cortada y la zorra.

     
  Mä uruxa mä jaqiwa mä paka katjatana, Cierto día un hombre capturó a un águila,
  chhiqanakapa mururt’asa wallpa uyuru ananantasa le cortó sus alas y la soltó en el corral 
  wallpanakapa taypiru. junto con todas sus gallinas. 
  Pakaxa llakisitawa p’urpuwayxi, ukhamaru puritatxa Apenada, el águila, quien fuera poderosa,
  p’iqi alintasa, janiwa kuna manq’asa munkanti bajaba la cabeza y pasaba sin comer: 
  inamayaki, jist’antata, qhuya warmjama. se sentía como una reina encarcelada.
  Yaqha chachaxa ukhama uñjasaxa paka alawayi. Pasó otro hombre que la vio, le gustó y decidió comprarla.
  Khuchhuqata phuyunaka jik’suwayi wastata jilanuqayasa. Le arrancó las plumas cortadas y se las hizo crecer de nuevo. 
  Pakaxa ch’amanchataxa, machaqa phuyunakampixa, Repuesta el águila de sus alas, 
  pataru jaltawayi mä wisk’acha  katjañkama, alzó vuelo, apresó una liebre
  apañataki khuyapayayiriruparu. para llevársela en agradecimiento a su liberador.
  Qachu qamaqixa uka uñjasaxa, La vio una zorra y maliciosamente 
   ñanqhapitata sawayawi: la mal aconsejaba diciéndole:
  Janiki apkamti khitirutixa qhuyapaytama, No le lleves la liebre al que te liberó,
  Jani ukaxa khitirutixa katjtawaytama,  sino al que te capturó; 
  kuna laykutixa khuyapayirixa, ukhamapuniniwa pues el que te liberó
  khuyapayiripuniniwa, jupaxa suma jaqiwa ya es bueno sin más estímulo.
  Mayni jaqiruwa llamp’uchañamaxa Procura más bien ablandar al otro,
  inasa wastata katjiristama no vaya a atraparte de nuevo
  ukhamaxa taqi chhiqanakama khuchhuqiristama y te arranque completamente las alas.
     
  Khuyapayirinakampixa walinkikipuniñawa Siempre corresponde generosamente con tus bienhechores, 
  ñanqharichirinakatxa jayankañawa,  y por prudencia mantente alejado de los malvados 
  jupanakaxa janipuniwa wali luraykatamati. que insinúan hacer lo incorrecto.
     
2

Pakäwi qachu qamaqiwimpi

El águila y la zorra.

  Isupuna aminanaka Fábulas de Esopo
     
  Mä pakaxa mä qamaqimpixa wali wawqintatatxa, Un águila y una zorra que eran muy amigas 
  chika chikawa jakaña amtapxi. decidieron vivir juntas
  Ukhama suma ch’amanchaña wawqiptamapa. con la idea de que eso afianzaría su amistad.
  Pakaxa ajlliwayiwa mä jach’a quqa, uka patana k’awnachañataki. El águila escogió un árbol muy elevado para poner allí sus huevos, 
  Qamaqisti qhura taypinakaruwa wawanakapa ananti mientras que la zorra soltó a sus hijos bajo unas zarzas 
  uraqi patana, pachpa quqa kayuru. sobre la tierra al pie del mismo árbol.
  Mä urusti, qamaqi manq’a thaqiri mistuwaykamaxa, Un día que la zorra salió a buscar su comida, 
  pakaxa, manq’ata awtjataxa, el águila, que estaba hambrienta,
  qhuranaka taypiru jaltawayi, qamaqi qallunaka katjawayasa, cayó sobre las zarzas, se llevó a los zorruelos,
  Pakäxa chhilwinakapampixa wali sisantapxi.  y entonces ella y sus crías se regocijaron con un banquete.
  Qamaqixa kutt’aniwa  Regresó la zorra 
  juk’ampi llakt’apaxa pakaru jani atiña katjañataki. y más le dolió el no poder vengarse, 
  wawa qallunakapana manq’sutatata que saber de la muerte de sus pequeños; 
  Kunjamraki jupasti, uraqinakanaki jaliri ¿Cómo podría ella, siendo un animal terrestre,
  jani lakampu patanakana utt’iri, arkaspasti laqampuna jalirurusti.  sin poder volar, perseguir a uno que vuela? 
  Jacht’akiwayiwa jujarasisa ch’ama laq’a Tuvo que conformarse con el usual consuelo de los débiles e impotentes: 
  Jaya tuqi ñanqhachaña awqhaparu maldecir desde lo lejos a su enemigo.
  Ñanqhachirinakaruxa ñanqhaxa purirakiwa Mas no pasó mucho tiempo para que el águila
  jank’akiwa katuyiri wawqi ñanqhachirinakaruxa  recibiera el pago de su traición contra la amistad. 
  Awatirinakawa ninampi qawra aycha kankasipkana Se encontraban en el campo unos pastores sacrificando una cabra; 
  Ukaruwa pakaxa jalt’i jisk’a aycha katjapisa tapaparu apasa cayó el águila sobre ella y se llevó una víscera 
  aychxa k’ajkiri apawayi, antutjasa tapapa taypiru que aún conservaba fuego, colocándola en su nido.
  Ukjaruxa thaytawayiwa nina wiyatatasa pakana tapapana, Vino un fuerte viento y transmitió el fuego a las pajas, 
  ukanxa paka chhilwinakaxa nakhantapjarakiwa, ardiendo también sus pequeños aguiluchos, 
  jisk’atachapatatxa janiwa jaltirinakanti, uraqiru jalanuqasa. que por pequeños aún no sabían volar, los cuales se vinieron al suelo.
  Qamaqixa jalt’awayi paka chhilwinaka katusa manq’suwayi Corrió entonces la zorra, y tranquilamente devoró 
  mayata mayata paka tayka uñjatata a todos los aguiluchos ante los ojos de su enemiga.
     
  Janiwa waqisiwi ñankhachañakiti Nunca traiciones la amistad sincera, pues si lo hicieras, 
  Uka lurataruxa kuna jani walisa purxapuniwa. tarde o temprano del cielo llegará el castigo.
     
3

Pakäwi mich’iwimpi

El águila y la flecha.

     
  Isupuna aminanaka Fábulas de Esopo
     
  Mä pakawa qarqa qullu patana jipiskana, Estaba asentada un águila en el pico de un peñasco 
  wisk’achanaka mistuña uñch’ukisa. esperando por la llegada de las liebres.
  Maysatsti wakichata chuqiriwa pakaru uñji, makhiki mich’imptasa Mas la vio un cazador, y lanzándole una flecha le atravesó su cuerpo.
  Pakaxa janchipa mich’impi junutatata uñjasisaxa Viendo el águila entonces que la flecha 
  mich’ixa phuyunakampi lurata uñjasaxa llakita sawayi:  estaba construida con plumas de su propia especie exclamó:
  Akhama llakiñaxa. Jakawi tukusiña  ¡Qué tristeza, terminar mis días por causa
  phuyunakata lurata mich’impixä. de las plumas de mi especie!
     
  Juk’ampi llakiñawa Más profundo es nuestro dolor 
   jiwasana awqhasiñampi jiwañaxa. cuando nos vencen con nuestras propias armas.
     
4

Pakäwi pä urqu wallpawinakampi

El águila y los gallos.

  Isupuna aminanaka Fábulas de Esopo
     
  Pä urqu wallpanakawa qachu wallpanaka layku ch’ajwapxana Dos gallos reñían por la preferencia de las gallinas;
  Paypachanitxa mayniwa atipt’i mayniru ch’umi tuqiru jalayasa y al fin uno puso en fuga al otro.
  Atipxata urqu wallpaxa llakitawa chu’umina chhaqtawayi Resignadamente se retiró el vencido a un matorral,
  imantasisa jani uñjkaya. ocultándose allí. 
  Atipt’iri urqu wallapasti wali kusisita pirqa pataru maqhati  En cambio el vencedor orgulloso se subió a una tapia alta 
  Taqi chamapampi arst’asa, ququruqü… dándose a cantar con gran estruendo.
  Ukankipansti mä jach’a pakawa jalljati wayusiñataki. Mas no tardó un águila en caerle y raptarlo.
  Ukapachatpata atipt’ata urqu wallpaxa sayt’awayi Desde entonces el gallo que había perdido la riña 
  taqi wallpanakampi  se quedó con todo el gallinero.
     
  Yatiñawa, Khititi kawkikawki tukurixa luratanapatxa, A quien hace alarde de sus propios éxitos, 
  Uñstakiriwa khititixa uka kawki kawki tukuta apaqañatakixa. no tarda en aparecerle quien se los arrebate.
     
  TUKUTA FIN
     
5

Qamaqiwinaka phuqhsuta jach’a jawira lakana

Las zorras a orillas del río Meandro.

     
  Mä uruxa phuqantata jawira lakana tamachasipxiwa qamaqinakaxa  Se reunieron un día las zorras a orillas del río Meandro
  mallq’a pharjata t’akuyañataki, con el fin de calmar su sed;
  jawirasti wali qunchuntata, janiwa jak’añjamakanti. pero el río estaba muy turbulento, 
  Taqiniwa mayat mayata jariyasipxi, y aunque se estimulaban unas a otras, 
  janiwa khitisa yant’aña munkanti juri jawiraru mantaña ninguna se atrevía a ingresar al río de primera.
  Maynikiwa art’awayi t’iskuntañaki Al fin una de ellas habló,
  mayninakaru jisk’achaña munasa, mayninakaru wawch’ukisa  y queriendo humillar a las demás, se burlaba de su cobardía
  kawkikipasa, jupakisa chaniniskaspa. presumiendo ser ella la más valiente. 
  Ukhama jurintata umaru thuquntawayi, jani ajsarasa. Así que saltó al agua atrevida e imprudentemente. 
  Wali ch’amani jawirasti chikachikataruwa jalayawayi, Pero la fuerte corriente la arrastró al centro del río,
  mayni qamaqinakasti jawira lakata uñtasa arust’awayapxi  y las compañeras, siguiéndola desde la orilla le gritaban:
  Janiki jaytawayapxistati, kutt’animä ¡No nos dejes compañera, vuelve
  sapxita kunjamasa uma umapxä jani chijini y dinos como podremos beber agua sin peligro!
  Jawiraru jalt’iristi, jani chijini, jawirarampi qatatayasi Pero la imprudente, arrastrada sin remedio alguno,
  Niya jiwañaru uñjasinsti, aruskipawayi, sasina: y tratando de ocultar su cercana muerte, contestó:
  Jichhaxa tata khuyachiriruwa mä arust’awi apaskta, Ahora llevo un mensaje para Mileto; 
  Kutt’aniraruxa yatiyapxamawa  kunjamsa lurawayaña. cuando vuelva les enseñaré cómo pueden hacerlo.
     
  Chiqapunisa kawkiki kawkiki sarnaqirinakaruxa  Por lo general, los fanfarrones 
  chiji jak’ankapunipxiwa siempre están al alcance del peligro.
     
6 Qachu qamakiwina phatanqa phuqantatawiparu La zorra a la que se le llenó su vientre.
     
  Mä manq’ata awtjata qachu qamaqixa   Una zorra hambrienta encontró 
  thuru tinkuta quqana en el tronco de una encina
  mä t’uju manqhana uñjatana   unos pedazos de carne y de pan 
  kusa aychä t’ant’ampi awatirinakana imata.  que unos pastores habían dejado escondidos en una cavidad. 
  uka t’ujuru mantasaxa taqi manq’suwayatana. Y entrando en dicha cavidad, se los comió todos.
  Phatanqa phuqantataxa t’ujuta janiwa mistuña atkanti. Pero tanto comió y se le agrandó tanto el vientre que no pudo salir.
  Inamayaqiwa mistuña yant’atana, ukjaruxa ayquwayxi. Empezó a gemir y a lamentarse del problema en que había caído.
  Jani amtata yaqha qamakixa jalakipawayi, Por casualidad pasó por allí otra zorra,
  qamaqina ayqupa ist’asaxa, jak’achaxa jhiskt’awayi y oyendo sus quejidos se le acercó y le preguntó que le ocurría. 
  Kamachisa, kunatsa ayquskta. Maq’sutatapata  yatisaxa, sawayi: Cuando se enteró de lo acaecido, le dijo:
  Ukankakima, suyt’ama ch’itinta purakama jikitatañkama ¡Pues quédate tranquila hermana hasta que vuelvas
  Kunjamayawayatasa t’uxu jikikañkama. a tener la forma en que estabas, entonces de seguro
  Ukatxa jasakiwa mistuwayxata. podrás salir fácilmente sin problema!
     
  Suma amuyumpixa kunasa chiqachasiwa. Con paciencia se resuelven muchas dificultades.
     
7 Qachu qamaqiwi ch’apiwimpi. La zorra y el espino
     
  Mä qachu qamaqiwa thuqunakaskana ch’apì taypinakana Una zorra saltaba sobre unos montículos, 
  niyapuniwa tinkurjamaru uchasi. y estuvo de pronto a punto de caerse. 
  Jani tinkuñatakixa katjawayasiwa ch’apiru, Y para evitar la caída, se agarró a un espino,
  ari ch’apinakaxa kayunakaparu junt’awayawayi,  pero sus púas le hirieron las patas, 
  ch’apinakampi usuchataxa, y sintiendo el dolor que ellas le producían, 
  ch’apíruxa sawaya: le dijo al espino
  Jumaruwa achikt’asta yanpayasiñataki, jumasti chhujrintawayista ¡ Acudí a ti por tu ayuda, y más bien me has herido. !
  Ch’apisti makhikiwa kutt’awayi. A lo que respondió el espino:
  Quli masi jumawa juchanitaxa nayata katt’asitamatxa, ¡Tú tienes la culpa amiga, por agarrarte a mí,
  Sumpuniwa yatisktaxa kunjanti t’irintañatakixa sumapunitwa. bien sabes lo bueno que soy para enganchar
  taqiniru chhujrintasa,  y herir a todo el mundo, 
  jumasti janiwa jani yaqañatakitati. y tú no eres la excepción!
     
  Janiwa yanapa mayiñakiti khitirutixa ñanqhachasiri.  Nunca pidas ayuda a quien acostumbra a hacer el daño.
     
     
8 Qachu qamaqïwi katariwimpi La zorra y la serpiente.
     
  Mä jach’a ijusa quqawa utt’atana thaki tuqi patana Se encontraba una higuera a la orilla de un camino,
  qamaqixa, quqa kayunxa ikiskiri lunkhu katari uñjawayi. y una zorra vio junto a ella una serpiente dormida.
  Munapawayasa katarina sayt’u lunkhu janchipa Envidiando aquel cuerpo tan largo, 
  Amuyt’asa inasa kikipaña jani ukaxa jikikipaña  y pensando en que podría igualarlo,
  qamaqixa winkt’awayi katari jak’aru   se echó la zorra a tierra al lado de la serpiente 
  yant’asa mucht’atatasiña, mayampi, mayampi. e intentó estirarse cuanto pudo.
  Walja kuti yant’awayi muchat’atasiña  Tanto esfuerzo hizo, hasta que al fin, 
  inamaya yant’asa p’usquwayatata phallawayi. por vanidosa, se reventó.
     
  Janiwa uñjañakiti jukampi jach’anakaruxa kikipaña No imites a los más grandes, 
  sapa mayniwa utt’ata kunjamaki ukhama. si aún no tienes las condiciones para hacerlo.
     
     
9 Qachu qamaqiwi anuwimpi La zorra y el perro.
     
  Qamaqiwa uwisa uyuru mantantawayi Penetró una zorra en un rebaño de corderos,
  qallu uwisa qhumart’atawayasaxa, y arrimando a su pecho a un pequeño corderillo,
  munart’irxama tukuwayi  fingió acariciarle.
  Uñjiri anuxa purisaxa jist’awayiwa Llegó un perro de los que cuidaban el rebaño y le preguntó:
  Kunsa luraskta. ¿Qué haces?
  Munarkt’asktwa, anatasktaraktwa, sawayiwa k’ari ajanumpi  Le acaricio y juego con él — contestó con cara de inocencia.
  Makhiki antutt’ama, jani ukaxa uñjawayatawa  ¡ Pues suéltalo enseguida, si no quieres
  nayana munart’awiyaxa. conocer mis mejores caricias!
     
  Jani suma wakichataruxa k’arinakapa uñjayasi. Al impreparado lo delatan sus actos.
  Yatima, yatintarakima sumankañataki. Estudia y aprende con gusto y tendrás éxito en tu vida.
     
     
10 Qachu qamaqïwi qawra chiwuwimpi p’uchu manqhana. La zorra y el chivo en el pozo.
     
  Qachu qamakiwa p’uchu manqharu jalantatana, Cayó una zorra en un profundo pozo,
  jani atiña kunapachasa mistuñataki  viéndose obligada a quedar adentro
  jani atkasa p’uchu lakaru puriña  por no poder alcanzar la orilla.
  Juk’ampxaruxa mä umata pharjata chiwuwa purt’awayi  Llegó más tarde al mismo pozo un chivo sediento,
  p’uchu manqhana qamaqiru uñjasaxa, jisktawayi: kusakiti umaxa-  y viendo a la zorra le preguntó si el agua era buena. 
  Qamaqisti , chiwu jani yatiyañatakixa jalantatapatxa Ella, ocultando su verdadero problema, 
  sawayiwa: umaxa kusupuniwa, musq’a, chhuyu, se deshizo en elogios para el agua,
  Kusapiniwa, sasa arust’awayi  afirmando que era excelente, 
  chiwuru jawsawayi mantayañataki. e invitó al chivo a descender
  kusa uma mallt’añataki  y probarla donde ella estaba.
  Chiwuxa, jani kuna amtasa, mayaki jalant’awayi p’uchu manqharu Sin más pensarlo saltó el chivo al pozo,
  jupaxa uma umant’ata sisantañkamaxa.  y después de saciar su sed,
  qachu qamaqiru jist’awayi kunjamsa mistupxani p’uchutxa  le preguntó a la zorra cómo harían para salir de allí
  Qamaqisti akhama sawayi:  Dijo entonces la zorra:
  Ma amtakiwa utjixa aka p’uchuta mistuñatakixa. Hay un modo, que sin duda es nuestra mutua salvación.
  Nayrt’iri kayunakama p’uchu pirqaru tikilt’ama,  Apoya tus patas delanteras contra la pared
  ukhamarusa wajranakama suma saykatayasa.  y alza bien arriba tus cuernos;
  Ukjaruxa nayawa mistuwaya juma patjaru  luego yo subiré por tu cuerpo
  Anqaru purisasti, nayaxa jiykatama mistuñamataki.  y una vez afuera, tiraré de ti.
  Chiwuxa iyawa sawayiwa, p’uchu pirqaru saykatasa kusisita Le creyó el chivo y así lo hizo con buen gusto, 
  qamaqisxa mayaqi thuqstawayi y la zorra trepando hábilmente 
  chiwu jikhani tuqi chiwu wajranakata katt’asisa, por la espalda y los cuernos de su compañero, 
  qamaqixa p’uchuta mistusaxa laqaki sarjarawayi, alcanzó a salir del pozo, alejándose de la orilla al instante, 
  armasisa aruskipawinakatapata sin cumplir con lo prometido 
  Chiwuxa p’uchu manqhata arust’awayi, yanapt’ita, sasina. Cuando el chivo le reclamó la violación de su convenio,
  qamaqisti kut’asa, sawayi: se volvió la zorra y le dijo:
  wawqi masi, suma amuyt’awinisaxa, ¡Oye socio, si tuvieras tanta inteligencia 
  kunjamti sunkhanakamaxa utji, janiwa mataniskasmanti como pelos en tu barba, no hubieras bajado
  jani amuyt’asa mantasaxa kunjamsa mistuwayä.  sin pensar antes en cómo salir después!
     
  Kunasa puripanxa suma uñjasiña, Antes de comprometerte en algo, 
  amtañawa kunjamsa mist’sutani kunatsa. piensa primero si podrías salir de aquello, 
  Janiwa yaqañakiti kunti churaña munapxani. sin tomar en cuenta lo que te ofrezcan tus vecinos.